In de loop der tijd hebben we ons op OBS De Startbaan veel beziggehouden met herdenken. Herdenken lokt uit onder andere uit tot debatteren, filosoferen, beschrijven, poëzie en bestuderen van geschiedenis en heeft veel dwarsverbanden. Hieronder staan drie voorbeelden van thema’s die met herdenken verband houden:
- Identiteit
Waarom herdenk je gezamenlijk?
Waarom sluit jij je aan bij een bepaalde herdenking? - Oorlog en vrede
Hoe herdenken wij de oorlog?
Waarom doen we dat? - Recht en onrecht
Mogen soldaten mensen doden?
Wie bepaalt dat?
Herdenken gaat bij ons op school ook hand in hand met tradities als:
- Het jaarlijks herdenken op 10 mei met Grenadiers en Jagers bij het geadopteerde monument voor onze school
- Het jaarlijks bezoek aan het Anne Frankhuis door de groepen 8
- Het jaarlijks bezoek aan de Grenadiers en Jagers in Schaarsbergen door de groepen 7
Hieronder wil ik het lesmateriaal, de stappen en de ervaring delen en beschrijven die wij in de loop der jaren op het gebied van ‘herdenken’ hebben opgebouwd.
Algemeen
Niet alleen technische vakken lenen zich voor ontwerpend en onderzoekend leren. Ook bij thema’s als ‘herdenken’ kun je in zijn algemeenheid het stappenplan hanteren van:
- Wat is de vraag?
- Heb je al een hypothese? Wat denk je dat er aan de hand is?
- Kun je al een voorspelling doen? En kun je dit onderbouwen?
- Wat heb je nodig bij het beantwoorden van de vraag en het checken van de hypothese?
- Welk stappenplan ga je volgen?
- Hoe registreer je je bevindingen? (noteren, grafiek, tekening, film, mindmap, presentatie…)
- Wat concludeer je? Hoe vergelijk je dit met je hypothese?
- Hoe presenteer je dit en haal je feedback op?
- Hoe reflecteer je op de feedback en stel je je conclusie bij?
Ook wel volgens welbekende schema’s hieronder…
Als de leerlingen zich deze stappen/cirkels eigen maken, kunnen ze steeds beter zelf op onderzoek uit. Maar dat gaat niet zomaar. Je moet ruim de tijd nemen voor de verkennende fase, waarin de leerling via betrokkenheid en verwondering kennis kan opdoen met kleine deelonderzoekjes. De meeste lessuggesties hieronder zullen zulke deelonderzoekjes zijn vanaf ongeveer groep 5 bruikbaar tot ver in het vo. Veel hangt af van de kwaliteiten van de leerkracht om het complete stappenplan te doorlopen en de leerlingen te stimuleren zelf onderzoek te doen en onderzoeksvragen te formuleren.
1. Onderzoek naar vaardigheden en identiteit
Je identiteit wordt niet alleen bepaald door hoe goed je bent in rekenen of taal maar ook door hoe je bijvoorbeeld kan luisteren naar een ander of kan samenwerken. Op scholen komt er steeds meer oog voor deze vaardigheden. Maar hoe ga je ermee aan de slag in de klas?
Voor dit doel heb ik kaarten ontwikkeld binnen het project NPDL (new pedagogies for deep learning). Binnen NPDL ging men wat betreft belangrijke vaardigheden uit van 6C’s:
- Collaboration – Samenwerken
- Communication – Communiceren
- Citizenship – Burgerschap
- Creativity – Creativiteit
- Critical thinking – Kritisch denken
- Character – Karakter
Om die complexe vaardigheden uiteen te rafelen in kleinere subdoelen met bijbehorende succescriteria en om ze concreet te kunnen oefenen in de klas, gebruiken wij deze kaartjes. Hieronder staan 3 voorbeelden afgebeeld van de kaartjes die gaan over communiceren, samenwerken en karakter. Elke ‘C’ (vaardigheid) heeft een eigen kleur.
Alle kaartjes zijn hier te downloaden (behalve over creativiteit omdat dit, wat mij betreft, een complexe combinatie van eigenschappen is die tegelijkertijd plaatsvinden en moeilijk in kaartjes te vatten zijn).
C_burgerschapC_communicatieC_karakterC_kritisch denkenC_samenwerken
- Deze downloads kun je op A4 dubbelzijdig printen, lamineren en in vieren snijden.
- De kaarten kunnen op diverse manieren worden ingezet. De leerkracht kan ervoor kiezen ze zelf uit te delen en een leerdoel voor de leerling bepalen.
- De leerling kan ook zelf een kaart kiezen.
- Leerlingen kunnen elkaar peer-feedback geven op bepaalde doelen. Zij kunnen bij elkaar beoordelen hoe aan het doel op de gekozen kaart bij een opdracht aan de succescriteria is voldaan.
- De kaarten geven een duidelijke kijkrichting en leiden vaak tot goede feedbackgesprekken tussen leerlingen.
Bij een onderzoekje naar Anne Frank zijn de kaarten weer anders ingezet. Hier hebben hebben de leerlingen kaarten gekozen om heel gericht naar haar karakter te kijken:
- Anne Frank is inmiddels een icoon: het beroemde Joodse meisje met haar dagboek. Maar ze was ook gewoon een kind, niet heel veel ouder dan onze leerlingen met eigenschappen en vaardigheden van een meisje dat ook bij hun in de klas had kunnen zitten. Dus wie was Anne? Was ze een doorzetter? Kon ze goed luisteren?
- De leerlingen mochten een kaartje uitkiezen en kregen de kijkopdracht te beoordelen hoe Anne Frank de vaardigheid op het kaartje beheerste. Dit deden ze door de film van Anne Frank te bekijken.
- Had ze lef? Hielp ze graag anderen? Het bleek dat leerlingen door deze opdracht gericht gingen observeren.
- Wij zijn klassikaal gestart met het bekijken van een film. Dit is een direct en laagdrempelig medium. Sommige leerlingen raakten hierdoor gemotiveerd Anne’s dagboek te gaan lezen. De kaarten kunnen dus ook worden ingezet bij het lezen van een roman/verhaal ter bestudering van de karakters.
De leerlingen schreven hun observaties op Post-its in de kleur van het vaardigheidskaartje en plakten ze op een gezamenlijke klassenposter. Zo kwam het totale karakter van Anne goed in beeld…
Ook bij het bezoek aan het Anne Frankhuis bleken de leerlingen door dit vooronderzoekje gerichter te kijken…
Voor meer zie de blogpost van deze lessen…
Downloaden en gebruik van de kaarten is gratis (zie de voorwaarden). Wel zou ik graag feedback terugkrijgen als u besluit ze voor uw lessen te gaan gebruiken. Dan kan ik daar weer van leren en verbeteringen aanbrengen.
2. Werkvorm dagboek
Het onderwerp ‘Anne Frank’ leent zich uiteraard ook heel goed voor het laten schrijven van dagboeken door de leerlingen. Soms is het lastig voor de leerlingen om op gang te komen en is dan een mindmap een mooie start die heel visueel kan maken hoe leerlingen denken over zichzelf en hun leven. In een klas kunnen vele ‘ik-mindmaps’ een mooi totaalbeeld opleveren…
Ook het maken van een stamboom is een mooie start en aanleiding voor leerlingen om over jezelf te schrijven. Voor de lagere groepen kunnen hele concrete visuele werkbladen zoals hieronder afgebeeld een eerste stap zijn om meer te gaan schrijven …
Deze werkbladen zijn hier te downloaden:ik1 ik2
Ook een mooie aanzet met vaak groot succes en weinig frustratie is het laten maken van
‘Pop Art portretten’ van de leerlingen en daar een vraag aan toe te voegen als: Spreek jij altijd de waarheid? Of: Durf jij je mening te geven?
Met het filter ‘stempel’ in het programma Photoshop kun je mooie harde zwart wit foto’s maken van foto’s van leerlingen. Door ze in te kleuren krijg je mooie Pop Art portretten. Meer hierover elders op deze site. Ook dit levert weer een mooi totaalplaatje op in de klas met bovendien veel info over de leerlingen en veel aanzetten tot verder schrijven…
Het is leuk om een via vragen een stappenplannetje richting het schrijven van een dagboek op te zetten en deze werkbladen zo visueel mogelijk te maken, zoals hieronder afgebeeld…
Dit stappenplan met werkbladen is hier te downloaden: stappenplan dagboek.
Een opzet voor een dagboek dat direct linkt aan Anne Frank en die tijdens het schrijven ook info geeft over haar leven kun je hier downloaden: Dagboek2.
Met dank aan onze groep 8 docent Linda Sloots die dit zo heeft vormgegeven voor haar groep. Zo is de leerling eigenlijk bezig een dagboek te schrijven terwijl hij geïnspireerd raakt door dagboekfragmenten van Anne en al schrijvend en lezend zich steeds meer verdiept in haar geschiedenis.
3. Onderzoek naar Identiteit
door middel van een onderzoeksvraag, filosofie en debat
In groep 6 hebben de leerlingen zich gebogen over een grote onderzoeksvraag:
Wie is ‘de Nederlander’?
- In kleinere deelgroepjes werden ‘ja maar’ stellingen besproken als:
De Nederlander is lang, heeft blond haar en blauwe ogen… - Ja dat kan waar zijn, maar is het altijd zo? Wanneer wel en wanneer niet? Wat ervaren leerlingen zelf in hun eigen omgeving? Welke feiten kunnen ze erover opzoeken? Hoe kunnen ze deze feiten weergeven? (grafieken, (bronnen)lijstjes, schema’s, tekeningen…).
- De leerlingen maakten van de bevindingen van hun onderzoekje n.a.v. hun deelvraag een poster die ze presenteerden aan de hele klas.
- Naar aanleiding van de presentaties kon er gedebatteerd worden over de deelstellingen. Zo ontstond ook weer een totaalbeeld over de hoofdvraag:
‘Wie is de Nederlander?’
De leerlingen konden hun visie over dit onderwerp mooi onder woorden brengen.
Het stappenplan van de lessen is hier te downloaden: Groep 6 Stappenplan filosofieles over Nederland
Ook andere vragen zijn mooi om uit te werken. Een mooie vraag is:
Wat zou jij doen als je de baas was van Nederland?
wat zouden de leerlingen willen veranderen in de zorg, in internationale samenwerking of aan onze omgang met het milieu? De leerlingen mochten zelf een ‘ministerie’ opzetten en zich presenteren in een filmpje. De andere leerlingen in de school mochten stemmen op het ministerie van wie zij het filmpje het meest vonden aanspreken.
4. Vragen genereren: vragenmuur
Bovenstaande les(sen) in punt 3 gaan over een mooie onderzoeksvraag. Deze is echter wel vooraf bedacht door de leerkracht. Het leverde fraaie gesprekken op tussen de leerlingen dus het was een goede werkvorm, maar nog leerzamer is het om de leerlingen zelf deze vragen te laten bedenken.
- Je kunt een onderwerp introduceren en ze de opdracht geven te noteren wat ze er al over weten en welke vragen ze nog hebben. Het onderwerp ‘herdenken’ leent zich hier heel goed voor.
- De leerlingen kunnen dit zelfstandig doen of gezamenlijk in coöperatieve werkvormen.
- Alle vragen kunnen getoond worden op een vragenmuur. Dit geeft een goed algemeen beeld van de hele klas wat er leeft over dit onderwerp.
- Ook dit kan weer op een visueel aantrekkelijke manier gebeuren. Hieronder een voorbeeld bij een heel ander onderwerp, het menselijk lichaam. Ik laat het hier zien omdat het mooi weergeeft wat leerlingen nog niet wisten over het menselijk lichaam en wat ze nog graag zouden willen weten. Een dergelijke opzet zou ook heel mooi te gebruiken zijn bij het onderwerp herdenken. Dan neem je de omtrek van een vlag of een monument…
Je krijgt zo een mooi beeld van je beginsituatie bij een project… - Mooi materiaal over filosofie, vragen en doorvragen zijn ontwikkeld door het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Ieder jaar kun je voor je leerlingen gratis een prachtig (her)denkboekje bestellen. Patsboem! heeft voor scholen die een monument hebben geadopteerd in samenwerking met Fabien van der Ham (filosofiejuf.nl) mooie denkvragen bedacht waarop de leerlingen ook kunnen leren doorvragen. Die kregen wij toegestuurd omdat we het monument voor onze school van de Grenadiers en Jagers geadopteerd hebben.
Bovenstaand prachtig lesmateriaal van het Nationaal Comité 4 en 5 mei is te downloaden van hun site. Extra kaartjes voor ‘doorvragen’ zijn ook gratis te downloaden via Fabien van der Ham op haar site van de filosofiejuf. - Zijn de leerlingen eenmaal bekend met deze wijze van vragenstellen, dan is de volgende stap dat ze zelf over diverse onderwerpen deze vragen leren stellen. Op deze manier kun je met je klas ook een filosofiespel maken waarin je gezamenlijk per deelonderwerp (in dit geval was dat herdenken, oorlog en monumenten/rituelen) vragenkaartjes maakt.
- Over het leren stellen van vragen wil ik ook nog het vragenmachientje noemen. Zowel voor onderzoeksvragen over techniek als vragen over een onderwerp als herdenken is dit een leuk en leerzaam stappenplannetje om de leerlingen te helpen goede onderzoeksvragen te genereren.
Dit vragenmachientje komt van het Wetenschapsknooppunt van de Radbout Universiteit. Hieronder en op die site zijn het vragenmachientje en gerelateerde werkbladen te downloaden.
Oefenblad eigen onderzoeksvraag
Oefenblad vragenmachientje
Vragenmachientje
5. Herdenken in een mooi gedicht
Kinderen kunnen dingen vaak mooi verwoorden en ook zelf erg genieten van poëzie. Maar ook hier weer is het belangrijk om met kleine stapjes de leerlingen te laten kennismaken met het medium. In de poëzielessen op deze site staan hiervoor al diverse tips en links. Onze leerlingen hebben vele malen al heel stoer hun gedichten voorgedragen bij de jaarlijkse herdenking op 10 mei met de Grenadiers en Jagers. En dat is niet niks. Er is hooggeëerd publiek. Zelfs de Haagse burgermeester is er ieder jaar bij.
Dan moet je dus goed voorbereid zijn. Hierbij een stappenplannetje voor het maken van een gedicht via de zintuigen gedichten blad…
naar een lijstje lijstje… (wat heb ik ervaren met mijn zintuigen? Maak een lijstje van de ervaringen uit het eerste formulier )…
…naar een vaste vorm van een gedicht (in dit geval een rondeel). rondeel
En lijst tot slot je gedicht mooi in. Alle voorbeelden hierboven zijn te downloaden door op de blauwe teksten ernaast te klikken. Meer over herdenken met de Grenadiers en Jagers, zie het blog hierover…
6. Nadenken en debatteren over vrede en recht
In 2016 hebben wij met Stroom en Madurodam deelgenomen aan een project over vrede en recht. Hierbij kwamen kunstenaars in de klas om lessen te verzorgen.
- Om de leerlingen goed te laten nadenken over vrede en recht en hoe deze zaken met elkaar verband houden, had ik weer lesbladen gemaakt waarin leerlingen stap voor stap leren bedenken over hoe je een wet zou kunnen schrijven en waarom wetten nodig zijn.
- Zo’n les is een afwisseling tussen klassengesprekken, coöperatief werk in kleinere groepjes of tweetallen en individuele reflectie. De lesbladen vormen hierbij de leidraad.
Hoe ga je van onrecht naar recht en hoe maak je daar een wet van?
Welk onrecht is jou ooit aangedaan?
Wat had er moeten gebeuren om dit onrecht te voorkomen?
En hoe zou je hier een wet van maken?
Hoe ziet vrede er voor jou dan uit?
De werkbladen bij dit stappenplan zijn hier te downloaden: Project Vrede en Recht - Een ander stappenplan over het volgen of juist breken van wetten en regels kun je hier downloaden:
Wat heb je nodig voor vrede en om goed samen te kunnen leven?
wat heb je nodig
Wat gebeur er als je dit doet en als je het niet doet op school?
wat gebeurt er school
Wat gebeur er als je dit doet en als je het niet doet in de wereld?
wat gebeurt er wereld
En hoe ziet vrede er voor jou uit?
vrede is ook… - Hierbij ook een link naar deze les met het werk van de leerlingen uit die les.
- Hierbij een link naar de prachtige tentoonstelling waarmee het project werd afgesloten en een download van een mooi boekje dat kunstenares Annemieke Olthuis maakte van dit project: project vrede en recht Annemieke Olthuis
- Tot slot wil ik nog een Powerpoint delen die ik in hetzelfde project gebruikte als rode draad in een debatles over vrede en recht: Debatles
Het SLO heeft ook mooi materiaal over debatteren wat hier tevens aan toevoeg:
de-basisschool-als-oefenplaats-voor-burgerschap
Ik heb mijn hoofd en mijn (digitale) laden weer geleegd over het onderwerp ‘herdenken’ en hoop dat iedereen die dit leest en gebruikt er net zoveel plezier aan beleeft als ik.
Hoop op veel mooie gedachten over herdenken,
Groet,
Juf Annemarie