Momenteel is in het Kunstmuseum in Den haag de tentoonstelling: Breitner vs Israels. De schilders worden getoond als boksers in de ring. Ze leerden van elkaar, stuwden elkaar op tot grote hoogten, maar waren ook elkaars rivalen. De tentoonstelling portretteert beide meesters als boksers. Ik zie hierin veel paralellen met hoe scholen van en met elkaar leren maar net zo goed elkaar bevechten om de leerling. We kunnen veel opsteken van de blik van de kunstenaar. In dit artikel schets ik mijn gedachten hierover.
Wat doen kunstenaars?
Kunstenaars vertalen de tijdgeest in hun werk. En in de tijd van Breitner (1857 – 1923) kwam de fotografie. Met de komst van de camera kregen we een ander middel om de werkelijkheid vast te leggen. Dit was niet meer voorbehouden aan de schilder. Dus wat was dan nog de functie van het schilderij? Breitner was ook fotograaf en combineerde zijn fotografie en fotografisch oog met zijn schilderwerk waarvan onderstaand schilderij een mooi voorbeeld is:
Op de Singel in Amsterdam loopt een dame. De invloed van de fotografie is haar afgesneden lichaam en het standpunt vanwaaruit het schilderij is gemaakt: ooghoogte. Vanuit dit standpunt fotografeer je meestal ook.
Kunst van het weglaten
Mogelijk nog interessanter is de kunst van het ‘weglaten’. Alles in de compositie van dit schilderij leidt naar de blik van de jongedame die niet heel duidelijk is geschilderd. Sterker nog: ze draagt een voile over haar ogen. Het schept mysterie. Het laat ruimte voor de toeschouwer om zelf dit mysterie invulling te geven. Op zich is dit niet nieuw, ook Rembrandt verstond als geen ander de kunst om in zijn spel met donker en licht te verduidelijken of te verhullen.
Innovatief schilderen
Nu dus de fotografie alles tot in de kleinste details kan weergeven moet de schilderkunst iets extra’s toevoegen. En dat doet het werk van Breitner en zijn tijdgenoten. Ze zoeken naar de betekenis en bedoeling onder de afbeelding. Eigenheid wordt belangrijker. Wat willen ze weergeven? Wat voegt de kunstenaar toe? Is het zijn handschrift? Is het kleurgebruik? Is het atmosfeer?
In bovenstaand schilderij gaat het niet om een levensechte weergave van drie dames maar om de wind die met hun rokken speelt. Beweging en herhaling zijn hier een thema dat bijna een abstractie is geworden door de grove, gedurfde verfstreken.
In bovenstaand schilderij is de koets geen koets en het paard geen paard. Het gaat hier om patronen, ritme en spiegeling. Dat heeft Breitner hier als focus. De ramen van de grachtenhuizen en de koets zijn slechts de drager van die abstractie.
Voor de scholen
Wat zijn de lessen van deze schilders voor de scholen?
- Timmer niet alles dicht
Onderwijsmensen zijn gewend om heldere doelen te stellen en die SMART te formuleren compleet met succescriteria. Daar is niets mis mee maar bij werkelijke innovatie gaat het over iets scheppen wat er nog niet is. Geen wetenschapper, uitvinder of schilder heeft ooit zijn werk SMART geformuleerd. Ze hebben wel degelijk iets voor ogen maar laten de ruimte aan de situatie en de tijd om te bepalen wat het precies gaat worden (zie hierover ook mijn vorige blog). Zoals Breitner de ruimte laat voor ritme en mysterie zo dient iedere les ruimte te laten voor het leerproces van de leerling en iedere innovatie plek te laten voor de mensen die er gezamenlijk aan deelnemen met hun diverse kwaliteiten. - Neem afstand
Kijk af en toe met afstand naar je werk in de klas of in de school. Waarin ben jij een meester? Wat zijn de thema’s die jou boeien? Waar ben je goed in? Wat past bij je? Komt dat in je klas en in je school tot zijn recht? Welke motivatie ligt er onder jouw lessen? Welk mysterie en welke patronen zoek jij op? Vaak ligt er een dieper verhaal onder wat we zien. Denk je na over je eigen verhaal en over de reden waarom je voor de klas staat of een school leidt? En hoe is dat zichtbaar in de klas en in het schoolgebouw? - Laat nieuwe ontwikkelingen toe in de school
Zoals Breitner het fototoestel hanteerde willen leerlingen van deze tijd bezig met programmeren, microbit, robotica en ontwerpen van 2D naar 3D. Spelen met fotografie, stop-motion en film is ook nog steeds niet verouderd, zeker niet als er combinaties plaatsvinden met nieuwere technologie als een green screen. Dit is uitdagend voor leerlingen en soms lastig bij te houden voor scholen. Daarom zouden scholen hierin ook kennis en materialen kunnen bundelen en gezamenlijk inkopen. - Breng in praktijk: maak
Graag doen we inspiratie op in workshops en congressen. We komen thuis met nieuwe mogelijkheden en ideeën op ons netvlies en gaan vervolgens over tot de orde van de dag. Doe onmiddellijk wat met je nieuw inzichten. Probeer ze uit en vertaal die ervaring en verwondering in een les, een thema, de inrichting van een hoek of een lokaal, een samenwerking, een project, een spel, etc, etc. Wees niet bezorgd dat het niet perfect is. Leer van imperfectie en evalueer, slijp bij en maak het van jezelf en samen met de leerlingen. - Leer van en met elkaar
Deel je ervaringen en producten en trek samen op om het beter te maken. Je weet niet wat je niet weet. Combineren met andere kennis en een ander perspectief hebben mij persoonlijk binnen Curriculum.nu veel inzichten geboden. Primair onderwijs keek over de grenzen naar voortgezet onderwijs en andersom. Maar ook contacten met ouders, bedrijven, buurt en andere stakeholders in onderwijs als musea, kunnen je blik verrijken.
Tot slot
Bij het verlaten van de tentoonstelling mocht de bezoeker een enquête invullen wie er de winnaar moest zijn van de ‘bokswedstrijd’ Breitner vs Israels. Ik heb hem niet ingevuld. Beide schilders zijn op hun eigen wijze meester in hun vak. Beiden hebben elkaar bewonderd en bestreden en oorlog en vriendschap beleefd. Ze hebben elkaar opgestuwd naar beter. Daarbij zijn naar mijn idee geen winnaars of verliezers. Ik zou er voor tekenen om een Breitner of een Israels aan de muur te hebben. Daarin ben ik niet kieskeurig wie het moet worden ;-). Allebei geweldig op hun eigen manier.
Bij scholen is het ook vaak zo dat kennis en ideeën graag gedeeld worden maar dat men er tegelijkertijd beducht voor is leerlingen aan elkaar kwijt te raken. Ik zie daarin wel een kentering komen en merk een voorzichtig begin van verschillende besturen om meer samen op te trekken. De wereld verandert snel. Het onderwijs is behoudend. Aantakken bij de tijd is een mindset. Een krachtige mindset die nog steeds afspat van het werk van Breitner en Israels.
Laten we durven…
Wordt vervolgd,
Juf Annemarie