Afgelopen vrijdag bezocht ik de expositie van Do Ho Suh (1962) in museum Voorlinden. Al eerder blies deze kunstenaar me totaal omver in de documentaire ‘Home away from home’ (hier terug te zien in de Close-up serie van de Avro). De Zuid-Koreaan houdt zich bezig met wat het betekent om thuis te zijn. In dit blog schrijf ik over onderwijs. De poetische beelden van Do Ho Suh confronteerden mij met mijn eigen vragen over de huidige stand van zaken. In hoeverre biedt ons onderwijs ons een plek om thuis te kunnen zijn? Is het onderwijs nog wel ‘mijn plek’? In dit artikel heb ik de beelden van Do Ho Suh gekoppeld aan mijn gedachten en vragen over ons huidige onderwijslandschap.
Eenheid of vrijheid?
In de eerste zaal stuitte ik op twee vage portretten van een jongen en een meisje en een serie uniformen. Deze univormen zijn replica’s die Do Ho heeft gemaakt van de eigen originelen die hij in zijn leven heeft gedragen. Het eerste uniform is klein en past een kleuter van een jaar of 4 en het laatste uniform heeft hij op zijn 39ste gedragen tijdens zijn dienstplicht. Voor de foto’s heeft Do Ho zestig portretten van zijn klasgenoten van de middelbare school laten samenvloeien in een stereotype afbeelding van een meisje en een jongen.
Zowel de uniformen als de portretten laten een spanningsveld zien tussen individu en collectief. ‘Natuurlijk, Zuid Korea’, zul je denken, ‘daar moet het individu veel meer in de pas lopen dan hier en dat gaat wringen. Wij dragen hier geen uniformen.’
Maar juist in ons land waar we zo trots zijn op onze vrijheid, lijkt er het meer dan ooit te schuren tussen onze individuele belangen en die van het geheel. Hoe vaak komen ouders niet klagen bij de leerkracht dat de behoeften van hun kind niet aan bod komen in de klas? Hoe heftig is niet de discussie over toetsing? Alle leerlingen dezelfde toets. Is dat wel eerlijk? Moet het anders? Kan het anders? Hoe beoordelen we kwaliteiten en talenten van leerlingen? En kan de leerkracht zelf zijn talenten voldoende kwijt in een onderwijssysteem dat over het algemeen draait op het werken vanuit voorgeschreven methoden? Drijft ons onderwijs op de kracht van systemen, methoden en curricula, of vooral op passie en kunde van individuen?
Die vragen zijn lastig te beantwoorden, maar één ding is zeker: individuen willen worden gezien. Zowel leerlingen als leerkrachten zijn veel meer dan cijfers en dossiers. Zij willen functioneren in een systeem dat recht doet aan wie zij zijn. Daarom is er in zo’n systeem ruimte nodig. Ruimte voor fouten, reflectie, dromen, creativiteit, open eindes… Een mens is immers geen product. Of toch wel? Dan in ieder geval een heel ingewikkeld product dat niet fabrieksmatig kan worden gevormd.
De ruimte die wij zijn
Do Ho verliet Zuid-Korea om in de Verenigde Staten zijn kunstopleiding voort te zetten. Het verlaten van zijn geboorteland maakte hem bewust van wat het betekent om thuis te zijn. Voor hem is een huis als een jas of een tweede huid. De ruimte gaat op jou lijken maar jij neemt ook de ruimte in je op. Hij wil de herinneringen aan de ruimten waar hij heeft gewoond meenemen. Tot in de kleinste details heeft hij zijn voormalige woonhuizen in transparante voile nagemaakt. Een herinnering waar wij nu doorheen kunnen lopen.
Een ruimte kan een thuis zijn. Zo kan taal ook een thuis zijn en vormt familie en de herinneringen die je meedraagt je thuis. Wat dat betreft zijn ook onze leerlingen geen onbeschreven blaadjes. Ze nemen hun eigen thuis en hun geschiedenis met zich mee. Die is heel divers. Voor een project over identiteit maakte ik al eerder eens een filmpje over de achtergronden van onze leerlingen met hun talen en hun geschiedenis, die zij de klas in brengen.
Veel leerlingen hebben net als Do Ho al verschillende huizen achter zich gelaten…
De trap
Deze rode zaal met transparante rode trap staat voor mij voor wat onderwijs is. Het verbindt de ene ruimte met de andere. Het verheft, maar dat hoeft niet ineens. Trede voor trede kun je omhoog en weer terug.
Do Ho heeft ook prachtige boduursels gemaakt van trappen. De treden zijn gemaakt van vele draden. Als het goed is zijn de lessen op een school ook weefsels van denkwijzen, kennis en vaardigheden, die voortborduren op de vorige trede en nooit alleen over één ding gaan: de kale kennis. Om dit voor elkaar te kunnen krijgen heeft de leerkracht denktijd nodig om zijn lessen voor te bereiden, te evalueren en bij te slijpen. Hij leert net als de leerling en moet daarvoor de gereedschappen en de ruimte krijgen.
En zo is leren een reis. Een reis om thuis te komen bij jezelf…
Wij mensen zijn lerende dieren. We bouwen weer voort op wat generaties voor ons geleerd hebben. We moeten leren leren en gaan hier een leven lang mee aan de slag. Dat gebeurt zeker niet alleen op school. Ik zou zelfs willen beweren dat de school als plek waar wij leren onder druk staat. Veel leerlingen voelen zich niet meer thuis op school. Ze vallen buiten de boot. De school en prestatiedruk past niet bij hoe zij leren. Datzelfde geldt voor veel leraren. Hun eigen visie en vakkennis krijgt vaak niet de ruimte. De school is steeds minder een thuis en steeds meer een fabriek.
De huidige onvrede in het onderwijs en het lerarentekort gaat over veel meer dan alleen over geld. Het gaat over hoe het individu kan functioneren in het systeem en of we daar thuis kunnen zijn. Kunnen we onze talenten inzetten? Is er ruimte voor creativiteit en verwondering? Maar ook: kunnen we naar elkaar luisteren en samen een thuis zijn waarin iedereen welkom is?
Dus voel ik me thuis in het onderwijs? Nog wel. Het vak van leerkracht is een prachtig vak. Maar of de school mijn thuis blijft is niet zeker want het jasje wordt steeds meer een uniform. Dus blijft deze vraag voor mij – en ik weet voor vele leraren met mij – de komende tijd een spannende vraag waarop het antwoord nog onzeker is.
Wordt dus vervolgd,
Juf Annemarie